Πολύς λόγος τελευταίως για την τέχνη μέσα από την φωτογραφία, τους ορισμούς της, τι είναι καλή φωτογραφία και το τι έχει ο καθένας μας στο μυαλό του, το παρακάτω κείμενο αποτελεί τροφή για σκέψη…
Φώτο : Shotaro Shimomura 1934-1935 all rights reserved
Ξέρετε…οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να επιλέξουν μεταξύ δύο τουλάχιστον πιθανών τρόπων δράσης για να εννοείται ότι δρουν ελεύθερα.
Ελεύθερα όχι μόνον υπό την έννοια ότι μπορούν να κάνουν αυτό που επιλέγουν ,την φωτογραφία για παράδειγμα, αλλά και υπό την έννοια ότι η επιλογή τους δεν προσδιορίζεται από αιτίες τις οποίες οι ίδιοι αδυνατούν να ελέγξουν.
Αν αδυνατώ να ελέγξω τον τρόπο η την μέθοδο που μου παρέχεται για να κρίνω, να αντιλαμβάνομαι και να δέχομαι στο μυαλό μου την τέχνη, την οποιαδήποτε τέχνη, συμπεριλαμβανομένης και της φωτογραφίας ,μου στερεί έναν δρόμο, του οποίου πιθανώς να μην γνωρίζω η να κατανοώ την πλήρη ύπαρξη του, αλλά η ελευθερία μου μέσα από την επιλογή μου παραμένει ελλιπής. Ανεξάρτητα αν δεν θέλω να ακολουθήσω αυτόν τον δρόμο.
Η φωτογραφία πέρα από τα τόσα άλλα που μπορεί να προσφέρει, ευχαρίστηση, δράση, πληροφορίες, χόμπι, επαγγελματική σταδιοδρομία κλπ , κλπ, μπορεί να σε περάσει και στο μαγικό κόσμο της τέχνης. Δεν θα μπούμε στην παγίδα του αν είναι τέχνη η όχι γιατί τέτοιο θέμα δεν υφίσταται πλέον και αυτό θα διαφανεί πιο κάτω.
Η φωτογραφία είναι ΚΑΙ τέχνη . Για να την δει όμως κάποιος σαν τέχνη θα πρέπει να κατανοήσει το τι είναι τέχνη γενικότερα.
Στην πραγματικότητα…δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως… η Τέχνη, είναι παράγωγο, υπάρχουν μόνο καλλιτέχνες!
Φώτο: S. Minneapolis Tim Connor, All rights reservedΚάποτε υπήρξαν κάποιοι άνθρωποι που ζωγράφιζαν σκαλίζοντας σε σπηλιές, σήμερα κάποιοι άλλοι αγοράζουν μπογιές και ζωγραφίζουν σε τοίχους και κάποιοι άλλοι κάνουν αρκετά άλλα δημιουργικά πράγματα. Δεν είναι κακό να ονομάζουμε όλες αυτές τις δραστηριότητες τέχνη εφόσον κρατάμε στο μυαλό μας ότι αυτή η λέξη σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και τόπους και κατανοούμε ότι τέχνη με Τ κεφαλαίο δεν υπάρχει. Είμαστε στην εποχή που η τέχνη με Τ κεφαλαίο περισσότερο έχει μετατραπεί σε φετίχ.
Οι διάδρομοι των διεθνών γκαλερί κατακλύζονται τα τελευταία χρόνια από νέους συλλέκτες έτοιμους να μετατρέψουν τα μπόνους των χρηματιστηρίων σε αισθητικές αξίες. Ο αριθμός των γκαλερί πολλαπλασιάζεται ενώ παράλληλα παρουσιάζουν μία όλο και μεγαλύτερη-και συνάμα ανησυχητική-ομοιογένεια. Τα έργα ανεξαρτήτως ποιότητας και τιμής μοιάζουν να «πετούν» από τους τοίχους των γκαλερί. Οι δημοπρασίες σύγχρονης τέχνης (συμπεριλαμβανομένης και της φωτογραφίας!) καταρρίπτουν συνεχώς τα ρεκόρ τιμών που μεταφράζονται σε πολλά μηδενικά. Η εμπειρία της τέχνης συχνά συνοψίζεται σ’εμπορική ανταλλαγή.
Τώρα θα μου πείτε πως κάποιος μπορεί να αναγνωρίσει που είναι τα όρια ενός έργου για να περάσει στην τέχνη η τέλος πάντων πως θα τα αναγνωρίσεις αυτά , αν μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο.
Πραγματικά δεν πιστεύω ότι υπάρχουν λάθος λόγοι που μας αρέσει ένα έργο, ένα μνημείο, ένας πίνακας η μια φωτογραφία. Κάποιου μπορεί να του αρέσει μία φωτογραφία τοπίου για το λόγο ότι του θυμίζει τον τόπο του, η ένα πορτρέτο γιατί του θυμίζει κάποιο φίλο του. Δεν υπάρχει κάτι λάθος σε αυτό. Όλοι μας όταν βλέπουμε ένα πίνακα η μια φωτογραφία είμαστε εθισμένοι στο να ανασύρουμε χίλια δύο πράγματα από το μυαλό μας τα οποία η συγκεκριμένη φωτογραφία μας θυμίζει και τα οποία επηρεάζουν το τι μας αρέσει η δεν μας αρέσει σε αυτό που βλέπουμε.
Όσο αυτές οι αναμνήσεις μας βοηθούν να ευχαριστηθούμε αυτό που βλέπουμε δεν χρειάζεται να ανησυχούμε. Μόνον όταν κάποια άσχετη ανάμνηση μας κάνει προκατειλημμένους και ενστικτωδώς αποφεύγουμε, μια κατά τα άλλα καταπληκτική φωτογραφία ας πούμε μίας οροσειράς βουνών , είτε γιατί φοβόμαστε τα ύψη είτε γιατί δεν μας αρέσει η αναρρίχηση. Αυτοί είναι λόγοι που θέλουν ψάξιμο στο μυαλό μας, αφού δεν μας άφησαν να απολαύσουμε μία τόσο καλή φωτογραφία που σε άλλη περίπτωση θα είχαμε, για λόγους που είναι άσχετοι με την φωτογραφία.
Οι περισσότεροι άνθρωποι θέλουν να βλέπουν σε μια εικόνα ότι βλέπουν και στη πραγματικότητα. Αυτή είναι μια φυσική επιλογή. Όλοι μας είμαστε λάτρεις της ομορφιάς της φύσης και είμαστε ευγνώμονες στους μεγάλους καλλιτέχνες που την περιέλαβαν στην δουλεία τους.
Δεν είναι μακριά από την αλήθεια το, ότι είναι πραγματικά όμορφο είναι και εκφραστικό. Στην πραγματικότητα τις περισσότερες φορές είναι η έκφραση των ανθρώπων σε μια φωτογραφία που μας δημιουργεί την αποδοχή η την απόρριψη της. Οι άνθρωποι πολύ πιο εύκολα αποδέχονται μια έκφραση που μπορούν να κατανοήσουν παρά μια άλλη.
Όταν καταφέρουμε να κατανοήσουμε όλους αυτούς τους διαφορετικούς κώδικες (και άλλους τόσους) τότε ίσως θα μπορούμε να εκτιμούμε και έργα στα οποία η εκφραστικότητα δεν είναι τόσο διακριτή.
Πολλοί καλλιτέχνες προτιμούν να αφήνουν πράγματα στο έργο τους που θα προσπαθήσουμε να τα μαντέψουμε παρά να είναι ολοφάνερα.
Ansel Adams 1902-1984 Δρόμος Nevada Desert
Οι νεοφώτιστοι στην τέχνη έρχονται με ακόμα μια δυσκολία αντιμέτωποι.
Θέλουν να θαυμάζουν την ικανότητα ενός καλλιτέχνη που παρουσιάζει τα πράγματα όπως ακριβώς τα βλέπει. Αυτό που χαίρονται περισσότερο σε μια φωτογραφία είναι η ρεαλιστικότητα. Στο κάτω κάτω όλοι οι μεγάλοι φωτογράφοι είχαν αφιερώσει πολύ χρόνο και κόπο στο να παρουσιάσουν φωτογραφίες με την παραμικρή λεπτομέρεια.
Άλλοτε πάλι έχουν μια επιφύλαξη σε έργα που δείχνουν μια παραμόρφωση της πραγματικότητας η απλώς δείχνουν «ατελή». Τώρα ανεξάρτητα από το τι νομίζουμε για αυτούς τους, κατά κάποιους, «μοντέρνους» καλλιτέχνες , πρέπει να τους πιστώσουμε ότι γνωρίζουν πώς να κάνουν μια καλή φωτογραφία και για να την κάνουν έτσι πρέπει να έχουν καλούς λόγους, που πρέπει να προσπαθήσουμε να τους κατανοήσουμε.
Υπάρχουν δύο πράγματα που πρέπει να αναρωτηθούμε όταν (κατά την γνώμη μας)
βρούμε λάθος στην «ακρίβεια» απεικόνισης σε μια φωτογραφία. Το ένα είναι κατά πόσον ο καλλιτέχνης δεν έχει λόγους να αλλάξει αυτό που βλέπει και το άλλο ότι ποτέ δεν πρέπει να υποθέτουμε ότι ένα έργο είναι λανθασμένο (καλλιτεχνικά) εκτός και αν είμαστε απόλυτα σίγουροι ότι έχουμε δίκιο και ο καλλιτέχνης λάθος.
Υπάρχει μια (ανθρώπινη) τάση να βγάζουμε αμέσως συμπεράσματα ότι τα πράγματα δεν πρέπει να φαίνονται η να δείχνουν έτσι.
Η τέχνη δεν έχει κανόνες μόνο αισθητική. Για να κατανοήσεις την αισθητική γύρω σου πρέπει να έχει δημιουργηθεί εντός σου και αυτό εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τον τρόπο τον χρόνο και τον τόπο ζωής σου.
Δεν υπάρχει μεγαλύτερο εμπόδιο απο του να απολαύσουμε μια πραγματικά *όμορφη φωτογραφία από την απροθυμία μας να αφήσουμε κατά μέρος τις εμμονές μας.
* η ομορφιά μιας φωτογραφίας δεν πηγάζει από την ομορφιά των στοιχείων που την αποτελούν.
Βλέποντας μια φωτογραφία να παρουσιάζει ένα συνηθισμένο αντικείμενο με ένα εντελώς αναπάντεχο τρόπο (τις πλείστες φορές) δεν χρειαζόμαστε άλλο λόγο από αυτόν για να θεωρήσουμε ότι
απλώς…δεν δείχνει «σωστή».
Σε ανύποπτο χρόνο για την φωτογραφία το είχε πει ο Ansel Adams, η τέχνη δεν έχει κανόνες.
Αυτά που πολλές φορές κρίνουμε η πιστεύουμε σε ένα έργο λίγη η καθόλου ουσία μπορεί να έχουν αν ο πρωταρχικός μας στόχος δεν είναι να αναγνωρίσουμε και να καταλάβουμε τον τρόπο του καλλιτέχνη αλλά να «επιβάλουμε» τον δικό μας.
«Χρειάζεται περισσότερη σκέψη και μεγαλύτερη διείσδυση στο έργο ενός φωτογράφου που φαίνεται να θέλει να μας δείξει κάτι με διαφορετικό τρόπο.
Φαίνεται σήμερα ότι παρά τις διαβεβαιώσεις του Γουέστον που είπε ότι « η συνήθεια της φωτογραφικής όρασης βλέπει την πραγματικότητα ως διάταξη πιθανών φωτογραφιών» δημιουργεί περισσότερο ρήξη παρά ένωση με τη φύση.
Η φωτογραφική όραση πρέπει να εμπλουτίζετε διαρκώς με καινούργια σοκ, θεματογραφικά η τεχνικά , ώστε να συντηρεί την εντύπωση ότι παραβιάζει την συνηθισμένη όραση .
Οι διακηρύξεις πολλών φωτογράφων ενάντια στη διανόηση , κοινότοπες στην μοντέρνα συλλογιστική των τεχνών, έχουν ετοιμάσει το δρόμο για τη σταδιακή κλήση της φωτογραφίας προς μία σκεπτικιστική έρευνα των ιδίων της των δυνάμεων.
Είναι προφανές πλέον ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην αντίληψη της φωτογραφίας ως « αληθινής έκφρασης» και στην αντίληψη της φωτογραφίας ως «πιστής καταγραφής»,η οποία συναντάται και συχνότερα. Ο φωτογραφικός ρεαλισμός μπορεί να οριστεί – και αυτό συμβαίνει όλο και περισσότερο – όχι ως τι «πραγματικά» υπάρχει εκεί, αλλά τι «πραγματικά» αντιλαμβάνομαι εγώ.
Στο βαθμό που η φωτογραφία αφορά (η θα έπρεπε να αφορά) τον κόσμο, ο φωτογράφος μετρά λίγο, αλλά στο βαθμό που αποτελεί το όργανο ατρόμητης αναζήτησης της υποκειμενικότητας , ο
φωτογράφος είναι τα πάντα.
Πολλοί επιμένουν να μάθουν μια απλή και κατανοητή ερμηνεία του τι είναι καλλιτεχνική φωτογραφία. Αν κατεβούμε τελείως στις βασικές παραμέτρους της, είναι αυτό που οι άνθρωποι θέλουν να υπάρχει στο τοίχο τους η στους πιο προχωρημένους(συλλέκτες) στη συλλογή τους. Για τη δική τους οπτική ευχαρίστηση και αυτό το αίσθημα είναι πολύ διαφορετικό από ένα άλμπουμ γάμου η ένα πορτρέτο ενός δικού μας προσώπου.
Είναι γεγονός ότι οι φωτογράφοι άρχισαν να ανησυχούν για το τι ήξεραν και τι είδους γνώση προσφέρει η φωτογραφία με τη βαθύτερη έννοια , αφότου η φωτογραφία έγινε αποδεκτή ως τέχνη. Όταν οι φωτογράφοι τώρα αρνούνται ότι κάνουν έργα τέχνης είναι γιατί πιστεύουν ότι κάνουν κάτι καλύτερο.
Αυτή η προσπάθεια να «εξορκίσουν» το φάντασμα της τέχνης υπάρχει σε πολλούς φωτογράφους. Ένα παράδειγμα που δείχνει την άρνησή τους να δεχτούν το εύρος της φωτογραφικής τέχνης είναι το ότι στην προτίμηση πολλών φωτογράφων εξακολουθούν να προηγούνται οι α/μ φωτογραφίες οι οποίες θεωρούνται πιο διακριτικές, πιο ωραίες από τις έγχρωμες η –ίσως- λιγότερο ηδονοβλεπτικές, συναισθηματικές η ωμά ζωντανές. Η πραγματική όμως βάση αυτής της προτίμησης είναι, για άλλη μια φορά , μια έμμεση σύγκριση με τη ζωγραφική και γιατί υπήρξε και η διατύπωση του Cartier-Bresson για αυτό τον επίμονο μύθο , ότι το χρώμα ανήκει στη ζωγραφική.
Όσοι ακόμα ασχολούνται με τον ορισμό της φωτογραφίας ως τέχνη πάντα προσπαθούν να κρατήσουν μια γραμμή, αλλά είναι αδύνατον να κρατηθούν σε μια σταθερή γραμμή. Κάθε απόπειρα περιορισμού της φωτογραφίας σε συγκεκριμένη θεματογραφία η τεχνική , όσο καρποφόρα και αν αποδειχθεί αυτή, είναι καταδικασμένη να αμφισβητηθεί και να καταρρεύσει. Γιατί από την φύση της η φωτογραφία είναι ένας πολύμορφος τρόπος όρασης και σε ταλαντούχα χέρια ένα αλάθητο μέσο δημιουργίας.
Δεν μπορεί να είναι σύμπτωση ότι ακριβώς την εποχή που οι φωτογράφοι σταμάτησαν να συζητούν αν η φωτογραφία είναι τέχνη, αυτή αναγνωρίστηκε ως τέτοια από το ευρύτερο κοινό και εισήλθε ορμητικά στα μουσεία. Η νομιμοποίηση της φωτογραφίας ως τέχνης από το μουσείο είναι η τελική νίκη μιας εκστρατείας που κράτησε ένα αιώνα και εξαπολύθηκε από το μοντέρνο(!) κίνημα με σκοπό ένα ορισμό της τέχνης με ανοιχτά άκρα και με τη φωτογραφία να προσφέρει πολύ πιο κατάλληλο έδαφος από την ζωγραφική για μια τέτοια προσπάθεια. Γιατί η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον ερασιτέχνη και τον επαγγελματία , τον πρωτόγονο και τον καλλιεργημένο , δεν είναι απλώς δυσκολότερο να χαραχτεί, με την φωτογραφία από ότι με την ζωγραφική, δεν φαίνεται να έχει νόημα.
Για ένα σύντομο διάστημα , ας πούμε από τον Στηγκλιτζ μέχρι την βασιλεία του Γουέστον , φάνηκε να συγκροτείται μια ξεκάθαρη άποψη για την αξιολόγηση των φωτογραφιών: αψεγάδιαστος φωτισμός , δεξιότητα στη σύνθεση , θεματική σαφήνεια, ακρίβεια εστίασης, τελειότητα στην ποιότητα εκτύπωσης. Αυτή η θέση όμως η οποία θεωρείτε Γουεστονική και που ουσιαστικά πρόκειται για τεχνικά κριτήρια που αφορούν το πότε μία φωτογραφία είναι καλή , είναι πλέον χρεοκοπημένη. Η αποδοκιμαστική κρίση του Γουέστον για τον μεγάλο Ατζέ ως «όχι επιδέξιο τεχνικό»
δείχνει τα όρια της.
Ποία θέση αντικατέστησε αυτή του Γουέστον; μια πολύ πιο περιεκτική , με κριτήρια που μετατοπίζουν το επίκεντρο της κρίσης από τη μεμονωμένη φωτογραφία, στη φωτογραφία η οποία θεωρείτε υπόδειγμα «φωτογραφικής ματιάς» .αυτό που εννοείτε με τον όρο φωτογραφική ματιά δεν εξαιρεί την δουλεία του Γουέστον , αλλά περιλαμβάνει και ένα μεγάλο αριθμό από ανώνυμες, αποζάριστες, ακατέργαστα φωτισμένες, με ασύμμετρη σύνθεση φωτογραφίες, οι οποίες πριν απορρίπτονταν για την έλλειψη σύνθεσης. Η καινούργια θέση σκοπεύει να απελευθερώσει τη φωτογραφία ως τέχνη από τις καταπιεστικές προδιαγραφές της τεχνικής τελειότητας.
Να απελευθερώσει την φωτογραφία από την ομορφιά επίσης. Δημιουργεί την δυνατότητα ενός παγκόσμιου γούστου, στο οποίο κανένα θέμα (η απουσία θέματος), καμιά τεχνική( η απουσία τεχνικής) δεν θα αποκλείει μια φωτογραφία.
Tο φωτογραφικό γούστο τείνει να είναι , ίσως είναι αναγκαστικά, παγκόσμιο, εκλεκτικό, ανεκτικό, που σημαίνει ότι στο τέλος θα πρέπει να αρνηθεί τη διαφορά ανάμεσα στο καλό και στο κακό γούστο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όλες οι απόπειρες των υπέρμαχων της φωτογραφίας να εγείρουν ένα φωτογραφικό κανόνα φαντάζουν απλοϊκές η απαίδευτές. Γιατί υπάρχει κάτι πλαστό γύρω από όλες τις φωτογραφικές αμφισβητήσεις – και οι μουσειακές φροντίδες έχουν παίξει κρίσιμο ρόλο για να γίνει αυτό σαφές. Το μουσείο εξυψώνει όλες τις σχολές φωτογραφίας στο ίδιο επίπεδο. Πράγματι , έχει λίγο νόημα ακόμη και να μιλάμε για σχολές.
Είναι γεγονός πάντως ότι η τέχνη εξελίσσεται τόσο γρήγορα, ώστε συχνά είμαστε αναγκασμένοι να αποδεχθούμε μορφές της, για τις οποίες δεν έχουμε προλάβει καν να δημιουργήσουμε έννοιες. Πέραν τούτου, κάτι που σήμερα προκαλεί την οργή ή το γέλιο, αύριο ενδεχομένως να αποκαλείται αριστούργημα και να θαυμάζεται από εκατομμύρια ανθρώπους. H ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη τέτοια περιστατικά. Ας θυμηθούμε τα έργα των Ντεγκά, Μανέ, Μονέ, Ρενουάρ, που η κριτική της εποχής τους τα χαρακτήρισε «ιμπρεσιονιστικά», μια έννοια που σήμερα αποτελεί σταθμό στην ιστορία της τέχνης, ενώ τότε εθεωρείτο «βρισιά», με τον ίδιο τρόπο που σήμερα θεωρείται «βρισιά» η ψηφιακή δημιουργία να εμπλέκετε στην «αγνότητα» της φωτογραφίας.
Η αληθινή έκταση του θριάμβου της φωτογραφίας ως τέχνης, η επάνω στην τέχνη, δεν έχει πραγματικά κατανοηθεί…ακόμα.»
Ότι διαβάσατε στο παραπάνω άρθρο είναι ένα συνονθύλευμα από επακριβείς ορισμούς, σκέψεις και τοποθετήσεις με αποσπάσματα μέσα από μερικά απ' τα καλύτερα βιβλία τέχνης και φωτογραφίας, και όχι μόνον, που διδάσκονται στις περισσότερες σχολές φωτογραφίας και τεχνών των μεγαλυτέρων πανεπιστημίων του κόσμου.
Βιβλιογραφία:
On photography-Susan Sontag
The story of art- E.H.Gombrich
Four essays on liberty- Isaiah Berlin
Μικρά αποσπάσματα από το «Η α-θέατη πλευρά της Τέχνης» - Παυλίνα παρασκευαίδου και το «Τι είναι τέχνη;» του Γεράσιμου Θεοδόση (είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης)
Αναρτήσεις
